کاردرمانی ذهنی بخشی از کاردرمانی است که بررسی اختلالات روان در کودکان خواهد پرداخت. کاردرمانی ذهنی در کودکان با بهره گیری از متدهای تخصصی به آموزش مفاهیم شناختی و تقویت مهارت‌ها و کارکردهای اجرایی مغز در زمینه ذهنی و درکی می‌پردازد. در واقع متخصصان این رشته تلاش می‌کنند با بهره‌گیری از فعالیت‌های هدفمند کارکردهای اجرایی مغز را تصحیح کرده و به بهبود کیفیت زندگی این افراد کمک کنند.
اهداف کاردرمانی ذهنی
با آگاهی یافتن از اهداف کاردرمانی ذهنی به راحتی می‌توان تعیین کرد که چه کسانی می‌توانند از خدمات آن استفاده کنند. همچنین در صورت استفاده از خدمات آن از روندهای کاری و کارهایی که برای مراجع باید انجام شود به خوبی آگاه خواهیم شد. مهم‌ترین هدفی که در کاردرمانی دنبال می‌شود افزایش استقلال فرد و بهبود کیفیت زندگی وی می‌باشد که اهداف کاردرمانی ذهنی هم در همین قالب قابل توضیح و بررسی می‌باشد:
1- افزایش توجه و تمرکز،
2- تقویت حافظه،
3- آموزش مهارت‌های روزمره زندگی،
4- بهبود مشکلات حسی،
5- بهبود body image،
6- بهبود body schema و body awareness،
7- آموزش مهارت‌های اجتماعی،
8- افزایش تحمل کاری،
9- افزایش اعتماد به‌نفس،
10- رفع اختلالات یادگیری،
11- دستور پذیری،
12ـ آموزش مهارت حل مسئله،
13- تقویت حس عمقی،
14- افزایش هماهنگی بین چشم و دست،
15- و … .
هر کدام از این مهارت‌ها پایه و زیربنای رفتارها و توانایی‌های اساسی زندگی هستند که به فرد کمک می‌کنند که فعالیت‌های روزمره زندگی خود را به راحتی انجام دهند. در نتیجه افرادی که در این مهارت‌ها با نقص روبرو باشند نمی‌توانند بسیاری از فعالیت‌های خود را انجام دهند. همین موضوع باعث می‌شود که استقلال خود را از دست داده و کیفیت زندگی آن‌ها کاهش یابد.
چه افرادی به کاردرمانی ذهنی نیاز دارند؟
بسیاری از کودکانی که در طول زندگی خود با مشکلات اعصاب و روان دست و پنجه نرم می‌کنند به کاردرمانی ذهنی نیاز دارند. در مورد این کوکان باید به دو نکته توجه داشته باشیم: نکته اول اینکه هر چه بیماری در سنین پایین‌تر تشخیص داده شده و درمان سریع‌تر شروع شود، نتیجه بهتری کسب خواهیم کرد. نکته دوم این که درمان توانبخشی در این کودکان ممکن است طولانی شود بنابراین به حمایت کامل خانواده نیاز دارند تا بتوانند خود را با شرایط موجود وفق دهند. مهم‌ترین اختلالاتی که می‌توانند از خدمات کاردرمانی ذهنی بهره‌مند شوند به در لیست زیر دیده می‌شوند:
اوتیسم، سندروم آسپرگر، اختلالات رفتاری، اختلال یادگیری، کودکان ADHD، تاخیر رشدی، مشکلات درکی-شناختی، مشکلات حافظه، اختلالات مخچه‌ای، فلج مغزی، اختلالات بینایی، اختلالات شنیداری، کم توانی ذهنی، بیماری‌های متابولیکی عصبی، اختلالات حسی، سندروم داون و غیره.
در نظر داشته باشید که بسیاری از اختلالات جسمی و ذهنی با هم وجود دارند و به ندرت پیش می‌آید که یک کودک فقط از اختلالات جسمی یا ذهنی رنج ببرد. به همین دلیل بسیاری از اختلالات جسمی مانند فلج مغزی و سندروم داون در این لیست دیده می‌شود. از طرفی دیگر تعداد اختلالاتی که می‌توانند از خدمات کاردرمانی ذهنی استفاده کنند بسیار زیاد است و لیست کامل آن ها در این نوشته نمی‌گنجد، بنابراین در صورت نیاز باید به مراکز معتبر کاردرمانی مراجعه کنید تا ارزیابی‌های لازم را به عمل آورند.
کلینیک جامع توانبخشی ایران با دو شعبه فعال در تهران و با کمک از درمانگران ماهر می‌تواند نقش پررنگی در بهبودی کودک محتاج به کاردرمانی ذهنی داشته باشد. برای دریافت مشاوره و نوبت می‌توانید با شماره تلفن زیر تماس حاصل فرمایید:
رویکردهای مورد استفاده در کاردرمانی ذهنی
کاردرمانی ذهنی از روش‌ها و متدهای مختلفی برای بهبود مراجعان خود استفاده می‌کند. برخی از این متدها به تنهایی کاربرد دارند و برخی دیگر باید هماهنگ با سایر رویکردها مورد استفاده قرار گیرند. مهم‌ترین رویکردهای مورد استفاده در کاردرمانی ذهنی شامل موارد زیر است:
1- یکپارچگی حسی
رویکرد یکپارچگی حسی بر این اساس استوار است که بین سیستم‌های حسی از جمله لامسه، بینایی، شنوایی، حس عمقی و دهلیزی هماهنگی و اثر متقابل وجود دارد. به این معنا که هر کدام از این حس‌ها روی دیگری تاثیر گذاشته و آن را تائید یا رد خواهد کرد. برای نمونه فردی که یک لیوان را لمس می‌کند، از طریق حس لامسه حالات آن را درک خواهد کرد و از طریق بینایی لیوان را می‌بیند که شکل و اندازه آن با آنچه که لمس کرده است همخوانی دارد. اصطلاح “یکپارچگی حسی” به پردازش، ادغام و سازماندهی اطلاعات حسی از بدن و محیط اشاره دارد. به عبارت ساده، این بدان معناست که چگونه اطلاعاتی را که از حواس ما می‌آید، تجربه و تفسیر شده و به آن واکنش نشان می‌دهیم. کاردرمانگران به کمک رژیم‌های حسی طراحی شده برای هر کودک سعی می‌کنند مشکلات وی را شناسایی کرده و آن را رفع کنند. یکپارچگی حسی در همه کارهایی که روزانه باید انجام دهیم مانند: لباس پوشیدن، غذا خوردن، حرکت کردن، معاشرت، یادگیری و کار کردن از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. به همین دلیل است که بهبود یکپارچگی حسی به بهبود فعالیت‌های روزمره زندگی کمک خواهد کرد.
2- رویکرد درکی حرکتی
یکی از مهم‌ترین روش‌های درمانی در کاردرمانی ذهنی رویکرد درکی حرکتی است. اصل اساسی در این روش این است که انجام فعالیت‌های حرکتی، درک فرد از محیط و خودش را افزایش خواهد داد در نتیجه میزان شناخت و درک فرد به صورت قابل توجهی افزایش پیدا خواهد کرد.رویکرد درکی حرکتی کمک می‌کند که فرد موقعیت اشیا را نسبت به همدیگر درک کرده و همچنین موقعیت خود را نسبت به هر یک از اشیای محیط درک کند. این رویکرد به بهبود آگاهی فرد از بدن خود (body awareness)، رفع مشکلات حسی و همچنین بهبود ادراک فضایی کمک خواهد کرد.
3- بازی درمانی
همانطور که در ابتدای نوشته اشاره کردیم کاردرمانی بر استفاده از فعالیت‌های هدفمند برای درمان افراد مختلف متمرکز است و از آنجایی که عمده فعالیت‌های کودک در قالب بازی است، استفاده از بازی درمانی می‌تواند به پیشرفت و بهبودی فرد کمک کند. رویکرد بازی درمانی معمولا به صورت تلفیقی با سایر روش‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد تا کارآیی و اثربخشی مناسبی به همراه داشته باشد. برای نمونه ممکن است تمرینات درکی حرکتی در قالب بازی‌های روی ترامپولین یا تاب‌بازی برای فرد اجرا شود. بازی درمانی علاوه بر ساده کردن بیان احساسات کودک و ارتباط گیری به کودک کمک می‌کند که نقش‌های جدیدی را تجربه کند. قرار گرفتن در شرایط جدید باعث می‌شود که قدرت تفکر فرد تقویت شده و فرد بتواند خود را با شرایط جدید وفق دهد.
4- درمان شناختی رفتاری (cognitive-behavioral therapy)
درمان شناختی رفتاری یک درمان بین رشته‌ای است که توسط اکثر متخصصان سلام روان از جمله کاردرمانگران استفاده می‌شود. CBT بر این اساس استوار است که تفکرات، احساسات و رفتار افراد با هم ارتباط دارند و داشتن افکار و احساسات منفی می‌تواند فرد را در یک چرخه معیوب از مشکلات به دام بیاندازد. به همین دلیل سعی می‌شود مشکلات به اجزا کوچک‌تری تقسیم شوند تا تغییر آن‌ها راحت‌تر باشد. همچنین این رویکرد در تلاش است با تغییر محتوای تفکر فرد رفتارهای وی را اصلاح کند. درمان شناختی رفتاری به جای تمرکز روی مشکلات گذشته، تلاش می‌کند تا معضلات کنونی فرد را حل کند.
5- نوروفیدبک
نوروفیدبک جزو متدهای نوین درمانی در بیماری‌های سلامت روان است که بسیاری از درمانگران با اهداف درمانی مختلف از آن استفاده می‌کنند. این روش در کاردرمانی با هدف آموزش، تقویت توجه و تمرکز، حافظه، کنترل خشم، کاهش استرس فرد، افزایش تحمل کاری و … مورد استفاده قرار می‌گیرد. در نوروفیدبک رفتارهای فرد توسط بازخوردهای آنی و لحظه‌ای اصلاح شده و در نتیجه مغز فرد نسبت به وضعیت جدید عادت می‌کند. از آنجایی که بیشتر تمرینات نوروفیدبک در قالب بازی به کودک ارائه می‌شود، تاثیر این تمرینات معمولا نسبت به تمرینات عادی بسیار بیشتر خواهد بود.
مراحل کاردرمانی ذهنی
حال که با اهداف و رویکردهای مورد استفاده در کاردرمانی آشنا شدیم لازم است تا مراحل و فرآیندهای آن را هم مرور کنیم تا بدانیم در صورت نیاز باید چه انتظاراتی از کاردرمانگران داشته باشیم:
1- ارزیابی
پس از ارجاع فرد به کاردرمانی ذهنی که معمولا از جانب روانپزشک، روانشناس یا گفتاردرمانگر صورت می‌گیرد، فرآیند ارزیابی شروع خواهد شد. ارزیابی با هدف پیدا کردن زمینه‌هایی که فرد در آن ها مشکل دارد، انجام خواهد شد. ارزیابی مهم‌ترین بخش درمان است چون در صورتی که ارزیابی دقیق انجام نشود و مشکلات فرد مشخص نشود، نمی‌توان اهداف و برنامه درمانی مشخصی را برای فرد تعیین کرد.
2- تعیین اهداف درمانی
پس از انجام ارزیابی لازم است کاردرمانگر اهداف کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت برای کودک تعیین کند. برای مثال ممکن است درمانگر هدف درمان را تقویت حافظه به صورتی که فرد بعد از 8 جلسه بتواند 5 کلمه مختلف را به خاطر بسپارد بیان کند. اهداف باید با توجه به مشکلات فرد و همچنین در نظر گرفتن نگرانی‌های خانواده و خود فرد تعیین شود.
3- اجرا برنامه درمانی
جلسات کاردرمانی ذهنی معمولا به صورت دو یا سه جلسه در هفته اجرا می‌شوند. در صورتی که مشکلات فرد حاد نباشد دو جلسه کافی خواهد بود. در مورد تعداد جلسات به کاردرمانگر اعتماد کنید و سعی کنید نهایت همکاری را با تیم درمان داشته باشید.
4- تمرین در خانه
خانواده نقشی محوری در درمان بیماران ذهنی دارد. به صورتی که به قطعیت می‌توان گفت جلسات درمانی در کلینیک هر چند لازم و ضروری هستند، اما به هیچ وجه کافی نیستند و لازم است تمرینات در خانه هم انجام شود. بسته به تشخیص درمانگر ممکن است تمرینات کلینیک در خانه تکرار شود یا برای برای خانه هم تمرینات جداگانه تجویز شود. هر چه در خانه تمرینات بیشتری انجام شود، پیشرفت کودک بیشتر بوده و راحت‌تر می‌تواند مفاهیم آموخته شده را در محیط خانه و سایر مکان‌ها اجرا نماید.
5- ارزیابی مجدد و ترخیص
در کاردرمانی ذهنی لازم است بعد از مدتی که درمان‌ها انجام شد، ارزیابی مجدد انجام شود. در این حالت اگر اهداف تعیین شده در مراحل قبل کسب شده باشد ممکن است فرد ترخیص شود، در غیر این صورت اهداف جدید برای فرد تعیین خواهد شد. همچنین در صورتی که اهداف تعیین شده، به دست نیامده باشد، لازم است مراحل قبلی از اول مجددا انجام شود. در نظر داشته باشید که کاردرمانگر در هر جلسه یک ارزیابی از فرد انجام خواهد داد و بر اساس آن مراحل بعدی درمان را پایه ریزی می‌کند. علاوه بر ارزیابی در هر جلسه لازم است به صورت دوره‌ای ارزیابی‌های مجدد انجام شود. نکته مهم دیگر این است که توانبخشی معمولا پروسه‌ای زمان‌بر است و نباید انتظار داشته باشید که بعد از چند جلسه محدود تمامی مشکلات فرد رفع شده باشد.
تمرینات کاردرمانی ذهنی
تمرینات کاردرمانی ذهنی بسته به رویکرد درمانی مورد استفاده، شدت مشکلات کودک، اهداف درمانی و همچنین تجهیزات موجود بسیار متنوع است. برای نمونه ممکن است نخ کردن مهره‌ها با هدف افزایش هماهنگی بین چشم و دست انجام شود یا در یک اتاق تاریک کودک یک نور را دنبال کند که به افزایش توجه و تمرکز وی منجر شود. طراحی تمرینات متناسب با اهداف درمانی از وظایف کاردرمانگر است. تمرینات باید به گونه‌ای باشد که در خانه هم قابل اجرا باشد تا اعضای خانواده بتوانند آن را با کودک تمرین کنند.
تیم تخصصی مجتمع افق اشنویه
